جام نقره‌ای زن عیلامی از آثار باستانی دوره عیلام است. بر روی این سنگ نگاره نقش زنی عیلامی وجود دارد که در دستانش دو شی ناشناس وجود دارد و لباس زیبایی بر تن کرده‌است. بر بالای این جام نوشته‌ای به صورت نوار باریکی از خط ایلامی حکاکی شده‌است. جام نقره‌ای زن عیلامی در سرزمین باستانی انشان در استان فارس کشف شده‌است و قدمت آن به ۲۲۰۰ سال پیش از میلاد یعنی اواخر هزاره سوم پیش از میلاد (دوره عیلامی کهن) بر می‌گردد. این اثر در موزه ایران باستان تهران نگهداری می‌شود.

جام نقره‌ای زن عیلامی
اطلاعات کلی
نام	جام نقره‌ای زن عیلامی
دوره
تاریخ ساخت	۲۲۰۰ سال پیش از میلاد (اواخر هزاره سوم پیش از میلاد)
محل اکتشاف	سرزمین باستانی انشان در استان فارس
محل نگهداری	موزه ایران باستان
کاربرد	جام - گلدان
اطلاعات فیزیکی
جنس	نقره
اثر از نوع قلمکاری می‌باشد. بر بالای این جام نوشته‌ای به صورت نوار باریکی از خط ایلامی حکاکی شده‌است.

سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا از آثار باستانی دوره عیلام است. بر روی این سنگ نگاره باستانی نقش زنی حک شده‌است که دم ماهی دارد و مارهایی را در دستان خود گرفته‌است. در بالای تصویر کامل این سنگ نگاره، کاهنه‌های معبد در حال عبور هستند. جنس این سنگ نگاره از ماسه سنگ می‌باشد. این اثر که مربوط به دوره عیلامی میانه و دودمان ایگی هالکید است، مربوط به ۱۳۴۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد می‌باشد. این یادبود در سدهٔ دوازده پیش از میلاد از چغازنبیل به شوش آورده‌شده و هم‌اینک در موزه لوور قرار دارد.

سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا
اطلاعات کلی
نام	سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا
دوره	و دودمان
تاریخ ساخت	۱۳۴۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد
محل اکتشاف	شوش
محل نگهداری	موزه لوور
کاربرد	یادبود
اطلاعات فیزیکی
جنس	ماسه سنگ
بر روی این سنگ نگاره باستانی نقش زنی حک شده‌است که دم ماهی دارد و مارهایی را در دستان خود گرفته‌است. در بالای تصویر کامل این سنگ نگاره، کاهنه‌های معبد در حال عبور هستند.

سنگ‌نگاره زن ایلامی و ندیمه از آثار باستانی دوره عیلام است. بر روی این سنگ نگاره نقش زنی ایلامی وجود دارد که در حال نخ‌ریسی است و موهایش را به زیبایی آراسته و ندیمه اش او را باد می‌زند. زن عیلامی بر روی چهار پایه‌ای نشسته و مشغول نخ ریسی است، جلوی او هم میزی با بشقاب غذا (ماهی سرخ شده) قرار دارد. این اثر در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود. تاریخ ساخت این سنگ‌نگاره سده هفتم و هشتم پیش از میلاد می‌باشد. این اثر تاریخی متعلق به دوران عیلامیان است و در منطقه شوش کشف شده‌است.

اطلاعات کلی
نام	سنگ‌نگاره زن ایلامی و ندیمه
دوره	عیلام
تاریخ ساخت	سده هفتم و هشتم پیش از میلاد
محل اکتشاف	شوش
کاشف
محل نگهداری	موزه لوور
کاربرد	تزئینی و یادبود
اطلاعات فیزیکی
جنس	سنگ
بر روی این سنگ نگاره نقش زنی عیلامی وجود دارد که در حال نخ‌ریسی است و موهایش را به زیبایی آراسته و ندیمه

سنگ‌نگاره بز با دم ماهی یکی از آثار باستانی دوره عیلام میانه‌ (۱۱۰۰ تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد) است. این نگاره بر روی سنگ آهک ایجاد شده‌است و یک نوع تشریفات مذهبی را نمایش می‌دهد. این اثر در بخش عتیقه های شرق نزدیک، طبقه همکف، اتاق ۱۰ موزه لوور نگهداری می‌شود.

سنگ‌نگاره بز با دم ماهی
اطلاعات کلی
نام	سنگ‌نگاره بز با دم ماهی
دوره
تاریخ ساخت	۱۱۰۰ تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد
محل نگهداری	بخش عتیقه های شرق نزدیک، طبقه همکف، اتاق ۱۰ موزه لوور
کاربرد	یادبود تشریفات مذهبی
اطلاعات فیزیکی
جنس	سنگ آهک
ویژگی بارز	تقارن دو موجود با سر بز و دم ماهی

تندیس فاخته لاجوردی از آثار باستانی دوره عیلام است. این اثر باستانی از جنس سنگ لاجورد و به شکل پرنده فاخته است. این پرنده باستانی متعلق به ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد یعنی دوره عیلامی میانه‌است. این اثر با قپه‌های طلایی میخکوب شده‌است. طول این پرنده ۱۱ سانتی متر است و در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.

تندیس فاخته لاجوردی
اطلاعات کلی
نام	تندیس فاخته لاجوردی
دوره
تاریخ ساخت	۱۳۰۰ سال پیش از میلاد
محل نگهداری	موزه لوور
کاربرد	تزئینی
اطلاعات فیزیکی
جنس	سنگ لاجورد
ویژگی بارز	شکل پرنده فاخته و قپه‌های طلایی میخکوب شده

تندیس ناپیرآسو یکی از آثار به جا مانده از تمدن عیلام است. ملکه ناپیرآسو همسر اونتاش ناپیریشا پادشاه عیلام می‌باشد. قدمت اثر به ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد. این تندیس که با لایه‌ای از مس و طلا روی قالب برنزی ساخته شده، حدود ۱۳۰ سانتی‌متر ارتفاع، ۷۰ سانتی‌متر عرض و ۱۷۵۰ کیلوگرم وزن دارد. به گفته دکتر پی یر آمیه، متخصص تمدن عیلامی در موزه لوور درباره این مجسمه چنین گفته است:

روی دامن حاشیه‌دار این مجسمه، نام ملکه و خدایان بزرگ شوش به خط میخی عیلامی حک شده‌است. در دست چپ ملکه انگشتری وجود دارد که احتمالا حلقه عروسی او می‌باشد. تندیس ناپیرآسو در موزه لوور نگهداری می‌شود. تندیس توسط ژاکوب دو مورگان، باستان‌شناس فرانسوی، در سال ۱۹۰۳ کشف گردید. بر حاشیه دامن این تندیس و از زبان ملکه چنین آمده‌است:

تندیس ناپیرآسو
اطلاعات کلی
نام	تندیس ناپیرآسو
دوره	عیلام
تاریخ ساخت	۱۲۵۰ سال پیش از میلاد
کاشف	ژاک مورگان
تاریخ کشف	۱۹۰۳ (میلادی)
محل نگهداری	موزه لوور
کاربرد	تزئینی و یادبود
اطلاعات فیزیکی
جنس	برنز یا مفرغ، با لایه‌ای از مس و طلا
روی دامن حاشیه‌دار این مجسمه، نام ملکه و خدایان بزرگ شوش به خط میخی عیلامی حک شده‌است. در دست چپ ملکه انگشتری وجود دارد که احتمالا حلقه عروسی او می‌باشد.

فلزنگاره نیایش آفتاب یا تابلو مراسم نیایش راهبه‌های آفتاب از اشیای کشف شده دوران عیلام میانه می‌باشد و قدمت آن به سدهٔ ۱۲ پیش از میلاد بر می‌گردد. در سال‌های ۱۹۰۴ - ۱۹۰۵ میلادی این قطعه توسط ژاک دو مورگان در خرابه‌های معبد شوش کشف گردید. بر روی این تابلو، کتیبه‌ای با این مضمون حک شده‌است:

این تابلو نمونه یک مراسم مذهبی را نمایش می‌دهد. در میانه تابلو، دو مرد که با توجه به مراسم مذهبی خودشان، لخت هستند، به حالت نیمه نشسته قرار دارند. در اطراف آنها، اسباب و ادوات مذهبی مثل ظروفی برای نوشیدن شراب، احتمالا نان برای پذیرایی، ستون‌های سنگ، معبد و چوب مقدس قرار گرفته‌است. در دوره عیلام میانه که بین سده ۱۲ تا ۱۵ پیش از میلاد بود، استادکاران با بدست آوردن شیوه‌ها و روش‌های جدید ذوب فلزات، نسل جدیدی از لوح‌ها، تابلوهای فلزی، تندیس‌ها و آثار برجسته کاری را خلق کردند. این تابلو در موزه لوور نگهداری می‌شود.

فلزنگاره نیایش آفتاب
اطلاعات کلی
نام	فلزنگاره نیایش آفتاب
دوره	عیلام میانه (سده ۱۲ تا ۱۵ پیش از میلاد)
تاریخ ساخت	سده ۱۲ پیش از میلاد
محل اکتشاف	خرابه‌های معبد شوش
کاشف	ژاک دو مورگان
تاریخ کشف	۱۹۰۴ (میلادی) - ۱۹۰۵ (میلادی)
محل نگهداری	موزه لوور
کاربرد	یادبود
اطلاعات فیزیکی
جنس	برنز
وجود یک کتیبه در گوشه تابلو

کلاه‌خود پرنده و سه پیکر از آثار تاریخی است که قدمت آن به دوره باز می‌گردد. بر روی این کلاه خود سه پیکر قرار دارند، نفر وسط مرد ریش داری است که گلدانی را در دست گرفته‌است. در بالای کلاه خود پرنده‌ای با بال‌های گشوده در حال پرواز می‌باشد. قدمت این اثر به سده ۱۴ پیش از میلاد باز می‌گردد و در موزه متروپولیتن نیویورک نگارخانه ۴۰۴ نگهداری می‌شود.

کلاه‌خود پرنده و سه پیکر
اطلاعات کلی
نام	کلاه‌خود پرنده و سه پیکر
دوره
تاریخ ساخت	سده ۱۴ پیش از میلاد
محل اکتشاف	جنوب غرب ایران
محل نگهداری	موزه متروپولیتن نیویورک نگارخانه ۴۰۴
کاربرد	ابزار دفاعی جنگی
اطلاعات فیزیکی
جنس	برنز، ورقه طلا و قیر معدنی

تندیس نقره‌ای گاو نشسته یکی از اشیای باستانی است که متعلق به دوران نیا-عیلامی است. قدمت این تندیس ۲۹۰۰ تا ۳۱۰۰ سال پیش از میلاد است. سر و دستان موجود، گاو است و تن آن انسان می‌باشد. تندیس نقره‌ای گاو نشسته در جنوب غرب ایران کشف شده‌است. این تندیس ۱۶٫۳ سانتی‌متر ارتفاع دارد. مجسمه نقره‌ای لباس مخصوصی را بر تن کرده که دارای الگوی پله-پله می‌باشد و به شکلی راه راه آن را مزین کرده‌است. گاو در حال گرفتن یک جام با دهانه لوله‌ای است. تندیس نقره‌ای گاو نشسته در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود.
مجسمه گاو عیلامی با لباسی منقوش به طرح پلکانی و جام دهانه داری که در دست دارد، آمیختگی جالبی از ویژگی‌های انسان و حیوان را نمایش می‌دهد. البته این گونه نمایش ترکیبی (حیوان در نقش انسان) در دوره عیلامی مقدم معمول بوده و احتمالاً نشان نوعی قدرت فوق طبیعی بوده که از طرف خدایان به پادشاهان اعطا می‌شده‌است. با اینکه کاربرد این تندیس کاملاً مشخص نشده‌است، نوع جام و طرح‌های حک شده روی لباس، بیانگر نوعی مراسم آیینی یا جشن مذهبی است. همچنین جنس نقره‌ای این مجسمه معروف که در عصر مس (حدود ۵۰۰۰ سال پیش) ساخته شده، علاوه بر هنرمندی قابل ستایش سازندگان آن، بیانگر پیشگامی تمدن عیلام در فناوری استخراج و ذوب فلزات گرانبها است.

اطلاعات کلی
نام	تندیس نقره‌ای گاو نشسته
دوره	نیا-عیلامی، عصر مس
تاریخ ساخت	۲۹۰۰ تا ۳۱۰۰ سال پیش از میلاد
محل اکتشاف	جنوب غرب ایران
محل نگهداری	موزه متروپولیتن نیویورک
کاربرد	ریتون
اطلاعات فیزیکی
جنس	نقره
لباسی منقوش به طرح پلکانی، جام دهانه دار در دست تندیس و زانو زدن تندیس - آمیختگی از ویژگی‌های انسان و حیوان

گلدان با موجود دو شاخ از آثار باستانی دوره عیلام است. بر روی این گلدان کهن، موجود دو شاخی حک شده‌است که در حال مبارزه با ابلیس است. این اثر باستانی که در دست قاچاقچیان اشیاء عتیقه بود در مرز ایران و ترکیه، هنگام خروج از ایران ضبط و توقیف گردید.^{[در چه سالی؟]} سبک کاری اثر شبیه آثار تمدن جیرفت می‌باشد.

گلدان با موجود دو شاخ
اطلاعات کلی
نام	گلدان با موجود دو شاخ
دوره	عیلام
محل اکتشاف	این اثر باستانی که در دست قاچاقچیان اشیاء عتیقه بود در مرز ایران و ترکیه، هنگام خروج از ایران ضبط و توقیف گردید.
کاربرد	گلدان
سبک کاری اثر شبیه آثار تمدن جیرفت می‌باشد.بر روی این گلدان کهن، موجود دو شاخی حک شده‌است که در حال مبارزه با ابلیس است.

نقشه‌ای از سرزمین ایلام باستان (قرمز) و نواحی همسایه آن. خلیج فارس در عصر برنز گسترش بیشتری رو به شمال غربی داشت.

عیلامی‌ها یا ایلامیان یکی از اقوام سرزمین ایران بودند که از ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد تا ۶۴۰ پیش از میلاد، بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات ایران فرمانروایی می‌کردند.(تاریخ مکتوب موجود از ۳۲۰۰ پیش از میلاد است.^{[نیازمند منبع]}) تمدن ایلام یکی از قدیمی‌ترین و نخستین تمدن‌های جهان است. بر اساس بخش‌بندی جغرافیایی امروز، ایلام باستان سرزمین‌های خوزستان، فارس، کردستان ایلام و بخش‌هایی از استان‌های بوشهر، استان کرمان، لرستان، استان چهارمحال و بختیاری، و کرمانشاه و در دوران‌هایی تا جنوب دریاچه ارومیه را شامل می‌شد.

نام

نام این قوم هالتامتی (Haltamti) و سپس آتامتی (Atamti) بود که اکدیان آن را عیلام تلفظ می‌کرده و در کتابِ مقدس یهودیان نیز به همین شکل آورده شده‌است. این واژه به معنای «کوهستانی» است، که به محل زندگی این مردمان در دامنه‌های زاگرس اشاره دارد.

نام دو استان در ایران امروز برگرفته از نام آنان است. علاوه بر استان ایلام، نام خوزستان نیز از واژه Ūvja آمده که از روی کتیبه نقش رستم^[۱] و کتیبه‌های داریوش در تخت جمشید و شوش^[۲]، به معنای ایلام بوده و بنا به گفته ایرج افشار در «نگاهی به خوزستان: مجموعه‌ای از اوضاع تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی منطقه» در یونانی Uxi تلفظ می‌شده^[۳] و اگر گفته ژول آپِر را بپذیریم در ایلامی Xus یا Khuz بوده‌است. سِر هنری راولینسون نیز تلفظ پهلوی Ūvja را Hobui دانسته که ریشه نام اهواز و خوزستان است. این لفظ از حاجوستان و هبوجستان به دست آمده که در «مجمع التواریخ و القصص» (ابتدای قرن ششم هجری) در اشاره به خوزستان آمده‌است.

زبان ایلامی

زبان ایلامی با هیچیک از زبان‌های سامی و هندواروپایی ارتباط نداشته و زبانی جدا و تک خانواده به شمار می‌آید. ^[۴] برخی از پژوهشگران این زبان را با زبان دراویدی در هند هم‌خانواده می‌دانند.^[۵][۶]

زبانِ ایلامی، جایگاه خود را پس از ورود اقوام آریائی نیز نگه داشت و زبان دوم نوشتاری حکومتِ ایران در دورانِ هخامنشی بود.^[۷][۸] در بیشتر سنگ نوشته‌های عصرِ هخامنشی ترجمه ایلامی و بابلی (زبان بین‌المللی آن روزگار) نوشته‌ها نیز آمده‌است.

ابن ندیم صاحب «الفهرست» در نقل قولی از المقنع (عبدالله ابن المقفع) زبان‌های ایرانی را «پهلوی، دری، خوزی، پارسی و سریانی» می‌شمارد که گواهی‌ست بر حضور زبان ایلامی (خوزی) تا دوره‌های آغازین اسلامی.

نژاد

ایلامیان نه آریایی بودند و نه سامی. برخی از پژوهشگران ایلامیان را با دراویدیان هند هم‌خانواده می‌دانند.^[۹][۱۰]

ایلامیان و سومری‌ها

ایلامی‌ها در برخی از دوره‌های تاریخی زیر نفوذ دولت سومری میانرودان بودند. ولی در سال ۲۲۸۰ پیش از میلاد عیلامیان که در اوج قدرت خود بودند، اور پایتخت سومریان را اشغال و غارت و خدای ویژه آن را به اسارت بردند. سومر مستعمره و خراج گذار ایلام شد و در پایان در ۲۱۱۵ ق. م در دوره فرمانروایی ریم سین دولت مشترک سومری – اکدی را به طرزی نابود کردند که ملت سومر هیچگاه نتوانست از خرابه‌های تاریخ سر برآورد. مشیرالدوله پیرنیا در این باره می‌نویسد:

«دِمورگان و سایر نویسندگان فرانسوی به‌این عقیده‌اند که غلبه ایلامیها بر سومری‌ها و مردمان بنی سام نتایج تاریخی زیادی دربر داشته، توضیح اینکه ایلامیها بقدری با خشونت و بقسمی وحشیانه با ملل مغلوبه رفتار کرده‌اند، که آنها از ترس جان از مساکن و اوطان خود فرار کرده، هرکدام بطرفی رفته‌اند. بنابراین عقیده دارند مردمی که در رأس خلیج پارس و بحرین سکنی داشتند، بطرف شامات رفته و شهرهای فینیقی را تأسیس کرده در تجارت و دریانوردی معروف شدند، گروهی که ربّ النوع آسور را پرستش می‌کردند، بطرف قسمت وسطای رود دجله و کوهستان‌های مجاور آن رفته شالوده دولت آسور را نهادند. مهاجرت ابراهیم با طایفه خود به فلسطین و بالاخره هجوم هیکسوس هایِ سامی نژاد بمصر و تأسیس سلسله‌ای از فراعنه در آن مملکت نیز از نتائج غلبه ایلامیها بر ملل سامی نژاد بود. اما کینگ باین عقیده‌است، که غلبه ایلامیها در ممالک غربی دوام نیافته، زیرا ایلامیها، چون استعداد اداره کردن مملکتی را نداشتند و غلبه آنها بیشتر به تاخت و تاز شبیه بود، نتوانستند ممالک مسخره را حفظ کنند.» ^[۱۱]

قلمرو فرمانروایی ایلامیان

تصویر یک زن عیلامی

پادشاهی ایلام در اوج قدرت خود توانسته‌بود حتی بر بخش‌های مهمی از میانرودان (بین النهرین) هم چیرگی یابد، اما محدوده قدرت مرکزی ایلام شامل سراسر سرزمین ایران نمی‌شده‌است. این پادشاهی اتحادی بوده که ایل‌ها و طوایف منطقه را دربر می‌گرفته، اما چنین یکپارچگی می‌تواند به معنی امپراتوری نباشد. هرگاه ایلامیان قدرت داشتند، نقش مهمی در درگیری‌های سیاسی میان‌رودان بازی کرده و حتی بر بخش‌هایی از آن سرزمین ولو در زمان کوتاهی فرمان رانده‌اند. آن‌ها در حدود سال ۱۹۰۰ پیش ازمیلاد میانرودان را به تصرف خود درآوردند و حکومت سومری را برای همیشه از صحنه تاریخ بیرون کردند. اما به‌طور کلی بیشتر زیر نفوذ و خراج‌گذار اقوام سامی و سومری میانرودان بودند.

پروفسور گیرشمن و بسیاری از تاریخدانان دیگر محل کنونی شهر مسجد سلیمان را پایتخت هخامنشیان می‌دانند.^[۱۲]

آثار تمدنی ایلامیان که در انشان و در شوش یافته شده نشانی از تمدن شهری بزرگی در آن دوران بوده‌است. تمدن ایلامیان از راه دریایی و بلوچستان با تمدن پیرامون رود سند در هند و از راه شوش با تمدن سومر مربوط می‌شده‌است.

به قدرت رسیدن ایلامیان و تشکیل حکومت ایلامی و پادشاهی اوان در شمال دشت خوزستان، مهم‌ترین رویداد سیاسی ایران در هزاره سوم پیش از میلاد بود. از آن هنگام تا پیش از ورود مادها و پارسها حدود یک هزار سال آن‌چه از تاریخ سرزمین ایران می‌دانیم تنها از تاریخ سیاسی ایلام می‌باشد.

آثار بجا مانده

زیگورات چغازنبیل

این بنا که در ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت در استان خوزستان ایران، جنوب شرقی شهر باستانی شوش جای گرفته‌است. ساخت آن در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد و توسط اونتاش گال برای ستایش ایزد اینشوشیناک نگهبان شوش انجام شده‌است. این بنا در حمله آشور بانیپال به همراه تمدن عیلامی نابود شد و پس از آن زیر خاک از دیده‌ها ناپدید گردیده بود تا دوران کنونی که توسط رومن گریشمن ایلام‌شناس فرانسوی خاکبرداری گردید.^[۱۳]

نابودی تمدن ایلام

در سال ۶۴۰ ق. م. آشور بانیپال پادشاه نیرومند آشور، ایلام را تصرف کرد. مردم عیلام همگی کشته شدند و دولت آنان نابود شد. تمدن دیرینه ایلام، پس از هزاران سال مقاومت در برابر اقوام نیرومندی چون سومری‌ها، اَکَدی‌ها، بابلی‌ها و آشوری‌ها از دشمن خود آشور شکست خورد و از صفحه روزگار ناپدید گردید. کتیبه آشور بانیپال در باره فتح و نابودی ایلام چنین می‌گوید:^[۱۴]

تصوير يک زن ايلامی

پادشاهی ایلام در اوج قدرت خود توانسته‌بود حتی بر بخش‌های مهمی از میانرودان (بین النهرین) هم چیرگی یابد، اما محدوده قدرت مرکزی ایلام شامل سراسر سرزمین ایران نمی‌شده‌است. این پادشاهی اتحادی بوده که ایل‌ها و طوایف منطقه را دربر می‌گرفته، اما چنین یکپارچگی می‌تواند به معنی امپراتوری نباشد. هرگاه ایلامیان قدرت داشتند، نقش مهمی در درگیری‌های سیاسی میان‌رودان بازی کرده و حتی بر بخش‌هایی از آن سرزمین ولو در زمان کوتاهی فرمان رانده‌اند. آن‌ها در حدود سال ۱۹۰۰ پیش ازمیلاد میانرودان را به تصرف خود درآوردند و حکومت سومری را برای همیشه از صحنه تاریخ بیرون کردند. اما به‌طور کلی بیشتر زیر نفوذ و خراج‌گذار اقوام سامی و سومری میانرودان بودند.

پروفسور گیرشمن و بسیاری از تاریخدانان دیگر محل کنونی شهر مسجد سلیمان را پایتخت هخامنشیان می‌دانند.^[۱۰]

آثار تمدنی ایلامیان که در انشان و در شوش یافته شده نشانی از تمدن شهری بزرگی در آن دوران بوده‌است. تمدن ایلامیان از راه دریایی و بلوچستان با تمدن پیرامون رود سند در هند و از راه شوش با تمدن سومر مربوط می‌شده‌است.

به قدرت رسیدن ایلامیان و تشکیل حکومت ایلامی و پادشاهی اوان در شمال دشت خوزستان، مهم‌ترین رویداد سیاسی ایران در هزاره سوم پیش از میلاد بود. از آن هنگام تا پیش از ورود مادها و پارسها حدود یک هزار سال آن‌چه از تاریخ سرزمین ایران می‌دانیم تنها از تاریخ سیاسی ایلام می‌باشد.

جام نقره‌ای زن ایلامی

ایلامی‌ها در برخی از دوره‌های تاریخی زیر نفوذ دولت سومری میانرودان بودند. ولی در سال ۲۲۸۰ پیش از میلاد عیلامیان که در اوج قدرت خود بودند، اور پایتخت سومریان را اشغال و غارت و خدای ویژه آن را به اسارت بردند. سومر مستعمره و خراج گذار ایلام شد و در پایان در ۲۱۱۵ ق. م در دوره فرمانروایی دولت مشترک سومری – اکدی را به طرزی نابود کردند که ملت سومر هیچگاه نتوانست از خرابه‌های تاریخ سر برآورد. مشیرالدوله پیرنیا در این باره می‌نویسد:

سکنی داشتند، بطرف شامات رفته و شهرهای فینیقی را تأسیس کرده در تجارت و دریانوردی معروف شدند، گروهی که ربّ النوع آسور را پرستش می‌کردند، بطرف قسمت وسطای رود

و کوهستان‌های مجاور آن رفته شالوده دولت آسور را نهادند. مهاجرت

با طایفه خود به

و بالاخره هجوم هیکسوس هایِ سامی نژاد بمصر و تأسیس سلسله‌ای از فراعنه در آن مملکت نیز از نتائج غلبه ایلامیها بر ملل سامی نژاد بود. اما کینگ باین عقیده‌است، که غلبه ایلامیها در ممالک غربی دوام نیافته، زیرا ایلامیها، چون استعداد اداره کردن مملکتی را نداشتند و غلبه آنها بیشتر به تاخت و تاز شبیه بود، نتوانستند ممالک مسخره را حفظ کنند.»

ایلامیان نه آریایی بودند و نه سامی. برخی از پژوهشگران ایلامیان را با دراویدیان هند هم‌خانواده می‌دانند.

مقاله اصلی: زبان ایلامی

زبان ایلامی با هیچیک از زبان‌های سامی و هندواروپایی ارتباط نداشته و زبانی جدا و زبانی تک‌خانواده به شمار می‌آید. ^[۴] برخی از پژوهشگران این زبان را با زبان دراویدی در هند هم‌خانواده می‌دانند.^[۵][۶]

زبانِ ایلامی، جایگاه خود را پس از ورود اقوام آریائی نیز نگه داشت و زبان دوم نوشتاری حکومتِ ایران در دورانِ هخامنشی بود.^[۷][۸] در بیشتر سنگ نوشته‌های عصرِ هخامنشی ترجمه ایلامی و بابلی (زبان بین‌المللی آن روزگار) نوشته‌ها نیز آمده‌است.

ابن ندیم صاحب «الفهرست» در نقل قولی از المقنع (عبدالله ابن المقفع) زبان‌های ایرانی را «پهلوی، دری، خوزی، پارسی و سریانی» می‌شمارد که گواهی‌ست بر حضور زبان ایلامی (خوزی) تا دوره‌های آغازین اسلامی.

ام این قوم هالتامتی (Haltamti) و سپس آتامتی (Atamti) بود که اکدیان آن را عیلام تلفظ می‌کرده و در کتابِ مقدس یهودیان نیز به همین شکل آورده شده‌است. این واژه به معنای «کوهستانی» است، که به محل زندگی این مردمان در دامنه‌های زاگرس اشاره دارد.

بر اساس یک نظریه دیگر نام ایلام از یکی از نوه‌های نوح گرفته شده‌است. در تورات نام یکی از پسران سام، عیلام می‌باشد که بر اساس کتاب خوزستان کنونی مهاجرت کرده و در آنجا تمدن تشکیل می‌دهد. یکی از پسران او دارای نام شوش به نام او نامگذاری گردیده‌است.

نام دو استان در ایران امروز برگرفته از نام آنان است. علاوه بر استان ایلام، نام خوزستان نیز از واژه Ūvja آمده که از روی کتیبه نقش رستم^[۱] و کتیبه‌های داریوش در تخت جمشید و شوش^[۲]، به معنای ایلام بوده و بنا به گفته ایرج افشار در «نگاهی به خوزستان: مجموعه‌ای از اوضاع تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی منطقه» در یونانی Uxi تلفظ می‌شده^[۳] و اگر گفته ژول آپِر را بپذیریم در ایلامی Xus یا Khuz بوده‌است. سِر هنری راولینسون نیز تلفظ پهلوی Ūvja را Hobui دانسته که ریشه نام اهواز و خوزستان است. این لفظ از حاجوستان و هبوجستان به دست آمده که در «مجمع التواریخ و القصص» (ابتدای قرن ششم هجری) در اشاره به خوزستان آمده‌است.

ایلام یا عیلام نام یکی از تمدن‌های ایران است که از سال ۳۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ سال قبل از تولد مسیح، در بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات ایران گسترده بودند.(تاریخ مکتوب موجود از ۳۲۰۰ پیش از میلاد است.^{[نیازمند منبع]}) تمدن ایلام یکی از قدیمی‌ترین و نخستین تمدن‌های جهان است. بر اساس بخش‌بندی جغرافیایی امروز، ایلام باستان سرزمین‌های خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، ایلام و بخش‌هایی از استان‌های بوشهر، استان کرمان، لرستان، استان چهارمحال و بختیاری، و کرمانشاه و در دوران‌هایی تا جنوب دریاچه ارومیه را شامل می‌شد.